Chuột và người

Ngô Nhân Dụng

o-RAT-570Như Trần Ðĩnh nhận xét: “Người ta lừa bịp đại trà được là nhờ khai thác những bản năng thấp kém của con người: Sợ và tham.” Nhưng các cụ ta vẫn dạy: Thực thà là cha quỷ quái. Tấm gương nhà Tần cho thấy quỷ quái đến mấy cũng tiêu vong.

Chuột hoang. Nguồn: OntheNet.
Chuột hoang. Nguồn: OntheNet.

Tư Mã Thiên kể sự tích Lý Tư, thừa tướng nước Tần, giới thiệu: Lý Tư, người đất Thượng Sái, nước Sở, lúc còn thiếu thời, làm một chức viên lại, nhìn thấy trong nhà xí của lại xá chuột ăn đồ bẩn, khi người hoặc chó lại gần thì chuột sợ hãi. Lý Tư vào kho lẫm, thấy chuột ăn thóc dự trữ, dưới mái đình, thấy người, thấy chó, chuột không chút kinh sợ. Lý Tư thở dài than “Con người ta tốt xấu, sang hèn cũng như chuột, tùy chỗ mà cư xử”. Ðoạn này trích từ Sử Ký, số 87, Lý Tư liệt truyện, nằm trong phần liệt truyện.(*)

Tình cờ chiều hôm qua gặp lại đoạn văn kỳ thú trên, tôi chợt liên tưởng tới đảng Cộng Sản Việt Nam. Vì tuần trước mới được biết thêm về hành trạng của quý vị lãnh đạo đảng sau khi đọc Ðèn Cù của Trần Ðĩnh. Nếu đặt đoạn này vào trang mở đầu cho Ðèn Cù thì thú lắm. Cũng những người đó, khi ở trong rừng thì họ cư xử với nhau một cách, khi về thành phố họ đối đãi với nhau khác hẳn. Ở trong rừng Việt Bắc, Trần Ðĩnh kể, lãnh tụ với thuộc cấp không xa cách. Trường Chinh vừa là tổng bí thư đảng, vừa làm chủ nhiệm báo Sự Thật, khi thấy mấy anh em trong tòa báo đùa giỡn ồn ào, nói một câu thì họ nói lại, phải dịu giọng yêu cầu: “Các cậu ra ngoài đùa với nhau cũng được, ở đây tôi đang làm việc.” Nói vậy thì ai cũng hiểu, vui vẻ nghe lời; mà không khí thấy thân mật, không phân biệt cao, thấp, trên dưới.

Khác hẳn cảnh sau này, Trường Chinh bị Lê Duẩn gạt ra ngoài, đưa Lê Ðức Thọ, Nguyễn Chí Thanh lên làm vây cánh. Khi Trần Ðĩnh được lệnh Thọ viết tiểu sử chính thức của Hồ Chí Minh. Viết xong, đem in rồi, Lê Ðức Thọ mới bảo đem một bản cho Trường Chinh đọc. Trần Ðĩnh tới, “Xin anh cho ý kiến.” Trường Chinh hỏi: “In xong cả rồi, còn hỏi ý kiến tôi làm gì?” Trần Ðĩnh chỉ biết nói rằng anh Thọ bảo em đưa, có gì anh cứ hỏi anh Thọ. Bị coi thường đến như vậy, trước mặt một người vốn là đàn em thân cận của mình từ mấy chục năm trước, mà Trường Chinh vẫn chịu nhục, nhận cuốn sách mới in để mà đọc. Như người có khí phách thì sẽ đưa trả lại cuốn sách, nói rằng nếu có góp ý cũng quá muộn rồi. Nhưng Trường Chinh biết rằng mình chỉ là chủ tịch Quốc Hội, mà cả cái Quốc Hội đó cũng chỉ làm bù nhìn, đóng vai cây cảnh thôi. Không quyền hành bằng ông trưởng Ban Tổ Chức, càng sợ ông tổng bí thư lên thay chân mình. Quan hệ giữa hai, ba lãnh tụ đảng đã thay đổi, cách người ta đối xử với nhau đã khác.

Trần Ðĩnh nhớ lại lời Nguyễn Cơ Thạch khoe, một ngày mùa Ðông ở chiến khu Thạch ghé thăm ban biên tập báo Sự Thật: “Sáng nay Chủ Nhật, tớ ra suối giặt cho anh Giáp (Võ Nguyên Giáp) biết bao nhiêu quần áo… Này, tay còn nhợt đi đây này!” Ðèn tắt, chiếu ngay sang cảnh khác: Trong đại hội đảng kỳ thứ bẩy, Võ Nguyên Giáp đã bị đánh bật ra khỏi Trung Ương Ðảng, còn lên phát biểu ý kiến rằng đảng cần phát huy dân chủ, thì cậu thư ký giặt áo quần ngày nào, nay [đã vào] Bộ Chính Trị và đang ngồi trên chủ tịch đoàn, liền giơ tay cắt: “Ðồng chí nói quá mất mấy phút rồi, xin thôi. Ðồng chí hãy chú ý cho là đảng ta rất chú ý phát huy dân chủ!”

Chuột ở thahnh phố. Nguồn: OntheNet.
Chuột ở thahnh phố. Nguồn: OntheNet.

Cách cư xử thay đổi, không phải trong việc ngắt lời người phát biểu ý kiến, bởi vì trong một cuộc họp ai nói quá giờ cũng nên cắt. Hành vi thay đổi đổi quan trọng ở đây là cậu học trò lên giọng dạy dỗ ông thầy cũ của mình, mà lại dạy một điều rất sơ đẳng. “Ðồng chí hãy chú ý cho nhé!” “Ðảng ta rất chú ý phát huy dân chủ mà đồng chí nghe không thủng hay sao?”

Vì đâu mà các cán bộ, đảng viên và lãnh tụ cộng sản thay đổi nhiều như vậy? Nói vắn tắt như Tư Mã Thiên thuật lời Lý Tư: “Tại sở tự xử nhĩ,” tùy chỗ mà thay đổi cách cư xử đó thôi. Loài chuột sống dưới hầm nhà xí, hoặc sống trong kho thóc, đổi chỗ ở chúng thay đổi cả hành vi (bây giờ hay gọi là động thái).

Vậy trong đời sống của các đảng viên cộng sản, cái gì là “tại sở,” là cái “chỗ ở” đã thay đổi? Mới đầu, có thể nghĩ rằng đời sống trong rừng nó khác, thành phố nó khác. Hoặc giả, sống khi nghèo khó, thiếu thốn khác với lúc sung túc, thừa thãi. Muốn giữ lập trường thì nói rằng khi vào thành phố, từ đảng viên đến các lãnh tụ đều bị nhiễm “nọc độc tư bản, phong kiến,” cho nên “biến chất.” Làm như tác phong tư bản nó bay ở trong không khí, hay ngấm vào trong đất, trong nước! Giải thích như vậy thì trút được hết tội lỗi lên đầu người khác, mình lại tiếp tục ngồi bát ăn bát vàng!

Nhưng chúng ta không nên chỉ nhìn thấy nhà xí và kho lúa trong truyện Lý Tư. Loài chuột ở đâu thì cũng là chuột; mà cuộc sống thay đổi hành vi, cách cư xử của chúng không hoàn toàn do nơi chúng sống và kiếm ăn. Chính công việc kiếm ăn của loài chuột đổi khác. Ở một nơi kín đáo tối tăm như nhà kho, khác ở ngoài trời như trong hầm xí. Nơi này thì sinh nhai khó khăn, người và chó qua lại đông, nơi kia thì chẳng mấy khi thấy bóng một sinh vật nào, ngoài giống chuột. Lại thêm con số khác nhau, một nơi lèo tèo mấy ổ chuột sống chui nhủi, nơi kia họ hàng nhà chuột đông hàng đoàn hàng lũ, giống chuột chúng ta tự do tung hoành, dọc ngang nào biết trên đầu có ai! Sống cách khác, hành vi loài chuột cũng khác.

Cho nên cũng khó dùng các điều kiện địa dư cũng như kinh tế để giải thích hành vi con người thay đổi. Có lẽ thay đổi lớn nhất trong cuộc sống của các lãnh tụ và đảng viên cộng sản khi từ rừng về thành, rồi từ Bắc vào Nam, là quyền hành của họ đã thay đổi với thời gian.

Ở trong rừng thì Trường Chinh cũng không biết ngày nào mình còn sống, hay sẽ trúng bom, trúng đạn; mà nhìn người chung quanh cũng thấy họ sống chết dễ như mình. Mình có thể sai khiến họ vì được họ thỏa thuận, nếu họ rút ra khỏi cái “hợp đồng ngầm” đó thì họ bỏ về thành phố, chẳng ai làm gì được ai. Quyền hành, dù được xác định hay chỉ hiểu ngầm, là do người dưới thỏa thuận cho người trên được hưởng.

Nhưng trong đời sống chính trị ở Hà Nội những năm 1960 thì quyền hành của đảng Cộng sản đối với dân chúng đã bám rễ, khó ai lay chuyển được. Hậu quả là quyền hành của các lãnh tụ trên các đảng viên của họ cũng kiên cố hơn. Tất cả đã được định chế hóa. Các cấp bậc được xác định, quyền sinh sát không bị ai kiểm soát.

Yếu tố giúp củng cố quyền hành cho các lãnh tụ là chế độ độc tài toàn trị. Trong một quốc gia tự do dân chủ thì mỗi chức vụ, mỗi cơ quan có quyền hành bao giờ cũng được một hay nhiều cơ quan, chức vụ khác kiểm soát. Việc kiểm soát có tính chất thường xuyên, định kỳ, do pháp luật yêu cầu và bảo đảm. Vì thế, quyền hành nào cũng có phạm vi giới hạn. Một chức vụ được phép sử dụng quyền hành trong một lãnh vực nào đó thôi, bước ra ngoài là thuộc quyền của chức vụ khác.

Trong chế độ độc tài toàn trị, đảng Cộng sản nắm toàn quyền trên tất cả mọi lãnh vực của cuộc sống con người và xã hội. Ðiều 4 bản Hiến Pháp Cộng Sản Việt Nam ghi rằng đảng lãnh đạo nhà nước và xã hội. Bên trong nội bộ, đảng cũng lãnh đạo cuộc sống của từng đảng viên, trên tất cả các mặt. Không chỉ có lập trường chính trị, sinh hoạt kinh tế, mà ngay cả nhà anh ở, quần áo anh mặc, anh được phép yêu ai, cưới ai, đọc sách, coi phim nào, cũng phải nghe lời đảng lãnh đạo hết! Tự nhiên, hành vi con người, cách người ta cư xử với nhau cũng thay đổi. Lý thuyết chuyên chính vô sản của Lê Nin làm thay đổi hành vi con người, từ lúc đảng cộng sản chưa có quyền tới lúc nắm quyền sinh sát trong tay.

Phải công nhận Tư Mã Thiên là tay cự phách. Ông mở đầu Lý Tư liệt truyện bằng câu chuyện chuột. Rồi sau đó, không bao giờ nhắc tới nữa. Chúng ta theo dõi cuộc đời Lý Tư, sau khi quan sát loài chuột, cho là mình đã hiểu loài người rồi, bèn đi học “đạo làm đế làm vương” với Tuân Tử (Nãi tùng Tuân Khanh học đế vương chi đạo). Sự nghiệp lên như diều từ khi đầu quân cho nước Tần. Nhiều lần bị chống, lại biết phản bác, lần nào cũng lọt tai Tần Thủy Hoàng. Khi Tần Thủy Hoàng chết dọc đường, bị Triệu Cao thuyết phục tham dự âm mưu phế trưởng lập thứ. Cuối cùng, cũng tiêu vong với cơ nghiệp nước Tần. Suốt cuộc đời Lý Tư dùng biết dùng thuật giúp Tần Thủy Hoàng trị quốc dựa trên tâm lý con người, qua bài học về chuột.

Ðảng Cộng Sản Việt Nam cũng nắm được cái thuật cai trị nhờ học từ các ông Stalin và Mao Trạch Ðông. Như Trần Ðĩnh nhận xét: “Người ta lừa bịp đại trà được là nhờ khai thác những bản năng thấp kém của con người: Sợ và tham.” Nhưng các cụ ta vẫn dạy: Thực thà là cha quỷ quái. Tấm gương nhà Tần cho thấy quỷ quái đến mấy cũng tiêu vong.


Chú thích: (*) Người dịch: Ngọc Dung.
Sau đây là nguyên văn trong Sử Ký của Tư Mã Thiên:
李斯者,楚上蔡人也。年少時,為郡小吏,見吏舍廁中鼠食不絜,近人犬,數驚恐之。斯入倉,觀倉中鼠,食積粟,居大廡之下,不見人犬之憂。

於是李斯乃嘆曰:「人之賢不肖譬如鼠矣,在所自處耳
Lý Tư giả, Sở Thượng Thái nhân dã. Niên thiếu thời, vi quận tiểu lại, kiến lại xá xí trung thử thực bất khiết, cận nhân, khuyển, sổ kinh khủng chi. Tư nhập sương, quan sương trung thử, thực tịch túc, cư đại vũ chi hạ; bất kiến nhân khuyển chi ưu. Ư thị Lý Tư nãi thán viết: Nhân chi hiền bất tiếu thí như thử hĩ, tại sở tự xử nhĩ.

Nguồn: Chuột và người. Ngô Nhân Dụng. Diễn đàn Thế kỷ, 16 tháng 8 năm 2014.

2 Comments on “Chuột và người

  1. Tu00e1c giu1ea3 bu00e0i nu00e0y du00f9ng chuyu1ec7n khu00f4ng u0111u00fang vu1edbi u00fd cu1ee7a Lu00fd Tu01b0 khi nu00f3i cu00e2u tru00ean. u00dd Lu00fd Tu01b0 nu00f3i lu00e0 chuu1ed9t u1edf nhu00e0 xu00ed thu00ec u0103n du01a1 bu1ea9n lu1ea1i bu1ecb ngu01b0u1eddi u0111uu1ed5i u0111u00e1nh, chuu1ed9t u1edf kho lu00faa u0111u01b0u1ee3c u0103n no mu00e0 lu1ea1i khu00f4ng su1ee3 bu1ecb ai u0111uu1ed5i u0111u00e1nh. Lu00fd Tu01b0 nu00f3i nhu01b0 vu1eady cu00f3 nghu0129a lu00e0 con ngu01b0u1eddi ta du1ef1a vu00e0o ku1ebb cu00f3 thu1ebf lu1ef1c thu00ec sung su01b0u1edbng, du1ef1a vu00e0o ku1ebb ku00e9m thu1ebf thu00ec bu1ecb khu1ed5 su1edf. Nu00f3i vu1eady ru1ed3i Lu00fd Tu01b0 tu00ecm nu01b0u1edbc mu1ea1nh nhu1ea5t thu1eddi u0111u00f3 u0111u1ec3 xin lu00e0m quan, u0111u00f3 lu00e0 nu01b0u1edbc Tu1ea7n. Lu00e0m quan u1edf nu01b0u1edbc mu1ea1nh nhu1ea5t thu00ec vu1eeba cu00f3 quyu1ec1n lu1ef1c lu1ea5n u00e1t thiu00ean hu1ea1 vu1eeba u0111u01b0u1ee3c giu00e0u sang, sung su01b0u1edbng.nnLu00fd Tu01b0 thu00e0nh cu00f4ng trong viu1ec7c du1ef1a thu1ebf vu00e0 hu01b0u1edfng cuu1ed9c u0111u1eddi vinh hoa phu00fa quu00ed, trong tay u0111u1ea7y quyu1ec1n lu1ef1c u1edf nu01b0u1edbc Tu1ea7n. Vu1ec1 cuu1ed1i u0111u1eddi, sau khi Tu1ea7n Thu1ee7y Hou00e0ng chu1ebft, Lu00fd Tu01b0 mu1ea5t chu1ed7 du1ef1a, bu1ecb Triu1ec7u Cao tru di tam tu1ed9c trong viu1ec7c tranh giu00e0nh quyu1ec1n lu1ef1c.

  2. Tu00f4i khou00e1i bu00e0i nu00e0y vu00ec nu00f3 thu1eadt vu1edbi u0111u1eddi thu01b0u1eddng.nCu00e1i khu1ed5 u1edf u0111u1eddi lu00e0 nhiu1ec1u lu00fac khu00f4ng, hou1eb7c chu01b0a thu1ea5y u0111u1eb1ng tru01b0u1edbc mu00ecnh lu00e0 vu1ef1a thu00f3c hay cu1ea7u tiu00eau. Hou1eb7c hu00f4m nay nu00f3 lu00e0 kho gu1ea1o nhu01b0ng ngu00e0y mai ngu01b0u1eddi ta du1eddi hu1ebft gu1ea1o u0111i, biu1ebfn chu1ed7 u0111u00f3 thu00e0nh nhu00e0 xu00ed.nNgay nhu01b0 hu1ed3i u0111u1ea3o chu00e1nh Cu1ee5 Diu1ec7m, u0111u1ec7 nhu1ea5t cu1ed9ng hou00e0, ngu01b0u1eddi theo thu00ec thu0103ng mu1ed9t vu00e0i cu1ea5p vu00ec hu1ecd u0111ou00e1n tru00fang phu00eda tru01b0u1edbc lu00e0 hu0169 gu1ea1o. Khu1ed5 cho nhiu1ec1u ngu01b0u1eddi khu00f4ng u0111ou00e1n ra, hou1eb7c khu00f4ng thu00e8m u0111ou00e1n thu00ec thu00ea thu1ea3m.nThu1ebf cho nu00ean cu00e1c cu1ee5 chu1eb3ng u0111u00e3 du1ea1y: khu00f4n cu0169ng chu1ebft, du1ea1i cu0169ng chu1ebft, nhiu1ec1u lu00fac may thu00ec su1ed1ng. Cu00f2n biu1ebft thu00ec cu0169ng ngon cu00e1i chu1eafc, nhu01b0ng biu1ebft thu00ec chu1ec9 cu00f3 Tru1eddi.nNu00f3i cho cu00f9ng u1edf u0111u1eddi nu00e0y ai chu1eb3ng tu00ecm tu1edbi kho gu1ea1o. Mu00f2 tu1edbi nhu00e0 xu00ed chu1ec9 khi nu00e0o bu1eaft buu1ed9c mu00e0 thu00f4i.